Un cadaleito verde e eu cabeza abaixo

Cabeza abaixo
Era un bo día para viaxar dende Santiago de Chile deica Punta Arenas, a máis de dous mil quilómetros ó sur, xusto no estreito de Magallanes. Na terminal de Lan recomendáronme que sentase ó lado da ventá, na banda dereita do avión: Podrá ver los glaciares, dixéronme. E non o dubidei. A terra, alá abaixo, era estraña, furada por lagoas, canles, ríos, mares, cabos, golfos, senos, fiordos. Algunhas masas de auga, nas mil formas que poden adoptar, eran leitosas e mestas; outras eran verde esmeralda, outras irisaban e reflectíanse nas nubes e era como unha deliciosa alucinación. Namentres, as montañas introducíanse no océano coma ósos escachados. E sobre elas, os xeeiros aparentemente inmóbiles, esvaraban en ondas conxeladas dende os cumes ata os vales. Era inquedante a certeza de que ninguén, nunca, pisara aquelas neves perpetuas. Un viaxeiro, ó meu lado, con esa voz baixa e acougante dos chilenos do sur —esa forma de falar despacito, como din eles—, ía nomeando os xeeiros: Amalia, Grey, Balmaceda, Serrano…, nun longo río de palabras conxeladas que se colorían coa luz: brancas, grises, azuis, douradas.

A cidade de Punta Arenas non era especialmente fermosa, pero si a desconcertante paixase que a rodeaba. Mesmo os enormes barcos que se desprazaban pachorrentos polo estreito de Magallanes, producían unha sensación de irrealidade, de soño futuro. De frías lembranzas que estrañan unha beleza antiga desaparecida nalgún momento da nosa persoal navegación.

Nesa cidade, que para min daquela namais que era un lugar de paso para chegar a Puerto Natales, a case trescentos quilómetros ó noroeste -ou ó sur ou ó leste, a xeografía desconcertábame e perdera por completo o sentido da orientación-, lamentei non bater pola rúa cos cinco mariñeiros que subiron dende o peirao ata o cemiterio cargados cun ataúde verde. Atopeinos nas páxinas dun libro de Francisco Coloane, ó que descubrín, precisamente, na sala común dunha pensión da rúa Roca e que lin sentada cabo dunha estufa de gas. Este relato de Coloane veu confirmarme que a miña viaxe comezaba a encherse de coincidencias, de fíos narrativos que parecía trazar ese guionista alleo a min que intuín outras veces.

Na década de 1950, Amador, o irmán máis vello do meu pai, deixou a aldea disposto a establecerse en Bos Aires. Pero parece que, nalgún momento, decidiu viaxar máis ó sur, quizais coa esperanza de atopar un bo traballo nas estancias ovelleiras da Patagonia ou seguir os pasos dos buscadores de ouro que partían de Puerto Williams. O estraño foi que el, un labrego que só subira a unha gamela para pescar sollas e camaróns no río Ulla, acabase de mariñeiro e enviase unha fotrografía dende Punta Arenas. Detrás da fotografía, na que el aparecía dentro do esqueleto dunha balea varada nunha praia desolada, Amador escribiu só estas palabras: “Estou no lugar máis bonito do mundo”. El nunca regresou, pero durante a década de 1960 e de ano en ano, aparecía alguén na aldea coa encarga de entregarlle á miña avoa un sobre con cartos e, de paso, contar historias que o situaban cazando focas en illa Navarino, traballando nas minas de carbón de Río Turbio ou pescando en esportelados barcos que facían a ruta austral. Co tempo, deixaron de aparecer visitantes pola aldea pero chegou unha última carta: unha postal selada en Río Gallegos, na provincia arxentina de Santa Cruz, na que aparecía unha muller tehuelche, eivada, subida a un cabalo con tres criaturas que debían ser os seus fillos. Un grupo de xente elegante, parada diante dun establecemento con nome inglés –Cook’s- miraba a escena con máis abraio que desprezo. Detrás da postal, o anuncio manuscrito de que embarcaba de novo nun mercante chamado Evangelistas. E, despois, nada. Despois desapareceu. E a avoa finou imaxinándoo vivo, loitando con peixes descomunais nos mares do sur.

Cando lin o conto de Coloane e souben que o mariñeiro morto que ocupaba o cadaleito verde era galego, un labrego galego que lle enviaba cartos á súa nai de ano en ano, lembrei o tío Amador. E pensei que, de ser el, estaría encantado de que fose a cor verde a que acubillase o seu corpo morto, porque no fondo estrañaría, seguro, a frescura do centeo novo na primavera. Lamentei, con todo, non dispoñer de tempo para seguir os pasos da estraña procesión de Coloane. Tamén lamentei non atopar en ningures o esqueleto da balea, cos ósos descarnados coma os dun monstroso sauro e cos dedos das aletas, os dez dedos das aletas dianteiras, de tamaño enorme, de tamaño necesario para mostrar o ceo, ou o mar, naquel territorio inabarcable.

Pero Punta Arenas era, insisto, sólo un lugar de paso. Eu quería chegar a Puerto Natales, na provincia de Última Esperanza. Xa estivera alí o ano anterior nunha accidentada viaxe nun ferry cargado de ovellas, pacas de forraxe e enormes trailers con mercadorías para fornecer as provincias austrais de Chile. A viaxe fora terrorífica, sobre todo no golfo de Penas, onde o mar e o ceo se xuntaron nun mesmo ser gris e furioso. Pero a entrada no fiordo Señoret, no que se asentaba Puerto Natales, foi tan impactante que me namorei. Nunca antes me acontecera namorarme dun lugar e as emocións que sentín, a ansiedade, a exaltación, atoáronme os sentidos e non puiden conter as bágoas. Nin nos soños máis surreais, nin en ningún recanto da miña imaxinación afeita ás viaxes, dexergara sequera a posibilidade de que existise un lugar así. Pero alí estaba: o sol desprazándose pola liña do horizonte, o brillo dourado das montañas, as deliciosas casiñas de cores nunha vila en calma absoluta, os cisnes de pescozo negro indiferentes á chegada do ferry e os parrulos e os caiquéns a revoar nas ribeiras. A medida que o ferry entraba no fiordo as montañas facíanse máis altas: cerro Ballena, a cordilleira de Chacabuco, o Paine Grande, La Olla, os montes Tenerife e Coruña, o cerro Dorotea… E, ó descender do barco, entre o trafego dos operarios que descargaban ovellas e dos camioneiros que poñían en marcha os trailers cargados de materiais de construción, froita e verdura do Valle Central, viño do Maule…, dei co cartel: Bienvenidos a Puerto Natales, provincia de Última Esperanza. Última Esperanza, repetín incrédula e sacudiume unha nova emoción. Como era posible que un lugar se chamase así? Como era posible que dentro dun lugar chamado Última Esperanza, dentro da derrota, agromase outro que se chamaba Puerto Natales, a intención do triunfo?

Despois, xa de regreso en Compostela, a miña obsesión por ese lugar foi tan grande, tan grande foi o desexo da namorada que busquei e busquei e non houbo día que non percorrese unha rúa de Puerto Natales, un recanto de Última Esperanza. E se eses topónimos me impresionaran porque parecían pedrafitas da miña propia xeografía emocional, despois atopei aínda máis: Puerto Desolación, Puerto Consuelo, Bahía Inútil, Puerto Hambre, que indican o grao de desesperación ó que deberon chegar os primeiros exploradores… Pero ata que puiden regresar pasou un ano enteiro, un ano no que lin a prensa dixital local: Radio Polar e El Pingüino. Estaba ó tanto do prezo da carne de año, dos alugueiros de vivendas, das novas rutas que os guías de montaña procuraban nos Campos de Xeo Sur, das raíñas do Carnaval de Invierno, das temperaturas, dos cadáveres de montañeiros perdidos que aparecían co desxeo da primavera… Aprendín a distinguir os pobos nativos, lin estudos antropolóxicos, soñei cos grandes sauros petrificados e con cabalos enanos de cor amarela. Unha obsesión, posiblemente, pero ese lugar, eses nomes, os xeeiros case ó alcance da man, a liña azulada das distantes cordilleiras, a cor azafrán do coirón e dos guanacos apareceron nun momento de case rendición persoal, cando procuraba, precisamente, a miña última esperanza.

Dende o autobús da compañía Pacheco, que circulaba a mil por hora podía ver, a ambos os lados da estrada, ñandús, cabalos, animitas e capelas en honra da defunta Correa. As animitas, que se erguían en lembranza das persoas falecidas en accidentes de tráfico, espertaban en min unha certa tristura pero non conseguían vencer a beleza irreal da paisaxe que esvaraba, veloz, ao outro lado das ventás. Con todo, lembro unha animita especialmente inquedante: a imaxe dun neno defunto coa cabeza do seu cadeliño deitada nos xeonllos. As capelas da defunta Correa —unha muller que despois de morta seguiu aleitando o seu bebé— estaban rodeadas de centos, de milleiros de botellas de auga e esta imaxe si que lle apuxo as primeiras sospeitas a aquel impactante mundo. Porque era tan poderosa a sensación de irrealidade, que me impedía ser consciente de que semellante beleza só pode existir porque hai algo arrepiante e atroz que a alimenta.

E cheguei, por fin, á casa na que viviría durante dous meses. Hugo, o meu caseiro durante a estadía, esperárame na parada do bus. Chegaramos a ter unha certa complicidade coas conversas previas á miña viaxe. Sabía que vivía coa súa avoa, unha anciá de 104 anos que eu imaxinaba un ser vexetal agoniando nunha cadeira onda a estufa da cociña. Pero non. Cando me instalei no meu cuarto, a anciá abriu a porta e asomou a cabeza cun gran sorriso. Era unha muller pequecha, fraca, fibrosa, coa pel ríxida como un pergameo estiñado e os ollos brillantes e curiosos. Non puiden evitar comparar esa mirada firme e alegre coa dos meus pais, uns trinta anos máis novos ca ela. Os ollos dos meus pais xa perderon a viveza da cor e a enerxía da curiosidade e miran lavados e tristes. Os da anciá, á que sempre chamaría avoa porque non cheguei a saber o seu nome, eran esculcadores e firmes, dunha compacta cor marrón. O seu sorriso era amplo e seco como unha raíz retorcida polos anos. Uns dentes enormes como as montañas que nos rodeaban, sobrasaíanlle amarelados entre as descarnadas enxivas. Pousou as mans na mesa na que eu baleiraba a mochila e, encrequenada pero afouta, comezou a falar:
Aguardo la hora de mi muerte, nomás, pero esa hora no acaba de llegar. Que llegue cuando quiera, porque hace años que mi vida está arreglada. La vida es harto dura, pués, m’hijita.

E faloume dela. Naquel cuarto que ía habitar durante dous meses, a avoa sentou na cama e contoume a súa vida, dende a infancia en Chiloé ata cando casou e emigrou co seu home a poboar as terras de Última Esperanza, atraídos —quizais coma o tío Amador— polo traballo nas estancias e nos frigoríficos onde sacrificaban e conxelaban a carne, os corazóns, das ovellas. Tamén me contou que posuíra unha pequena manda de reses no faldeo do cerro Dorotea e que as vacas atendían polo seus nomes: Hermosa, Amarilla, Golondrina… Unha reviravolta de tenrura levoume ata a miña aldea. Pero ela seguiu falando no cuarto onde había unha cama cun colchón de lá que, seguramente, ela mesma tosquiara e lavara e cardara. De súpeto quedou sen enerxía, mesmo pareceu entristecer e marchou.

Esa noite durmín feliz, recollida no centro do colchón como se ese oco que formou o meu corpo fose un niño morno e nostálxico. Tapábame con varias frazadas tamén de pura lá. Sentinme na miña casa de hai corenta anos, cando o meu colchón estaba feito coa lá que mamá lle rapaba ás ovellas e as mantas ulían a leite morno.

A noite foi breve, durou apenas un par de horas. Estaba desconcertada. Cando me deitei, logo de cear con Hugo e con outro viaxeiro que paraba na casa, eran as dúas da mañá e aínda entraba pola ventá unha esluída claridade. Cando espertei, coa mesma claridade leitosa a pousar no cuarto, mirei a hora e eran as catro da madrugada. Con todo e co ansiosa que estaba, erguinme e descorrín as cortinas. Pero o que vin foi a mesma maceira que vexo dende a cociña da aldea, a mesma horta con fabas e tomates, a mesma roseira de rosas pálidas. Como era posible que a máis de quince mil quilómetros de distancia, houbese unha horta tan parecida á da casa dos meus pais? Daquela sentinme mal, semellaba enferma. Sentínme como se estivese coa cabeza boca abaixo, pendurada sobre o infinito, e a vertixe obrigoume a deitarme de novo. Quedei durmida coa certeza de que para seguir a viaxe debía dar un paso atrás, cara á dentro. Cara a min. De aí, posiblemente, todas esas coincidencias. E soñei que o tío Amador me sorría, deitado no cadaleito verde no medio e medio do costelar da balea e que me dicía:
-Estás no lugar máis bonito do mundo. Pásao ben, weona.


Texto e fotografía: Anxos Sumai.
“Un cadaleito verde e eu cabeza abaixo”, Grial, n.º 192 (2011)
Fotografía: Seno Señoret, Puerto Natales (Chile), 2012.