Cando María colleu a chave da cómoda que o seu home levaba sempre colgada do pescozo e se dispuxo a abrila, non pretendía buscar nada en concreto, nin sequera unha nova caricia que lle chegase a través dos ssegredos atrapados no moble do soto. Tampouco procuraba sorpresas. O único que quería era facer limpeza, só iso. Abriu os caixóns e atopou pequenas cousas que para ela non tiñan ningún interese: cadernos nos que o seu marido anotara durante algún tempo os gastos da casa e as datas de defunción de familiares e amigos: iso sorprendeuna un pouco, porque o seu home nunca acudía a un enterro e evitaba pasar por diante dos cemiterios. Resultoulle inquedante descubir algo novo del cando xa levaba case un mes enterrado.
Na cómoda había libros vellos, fotos de persoas que non conseguía recoñecer, restos de obxectos indefinidos aos que malamente podía apoñerlle un uso concreto. Chaves, carabuñas de froitas. Sobres con sementes de plantas para o xardín, coches de xoguete…, un mundo que María, sen prestarlle moita atención para non caer na nostalxia, guindaba nunha gran bolsa de lixo. O último caixón, a rentes do chan e coa madeira cribada pola traza, estaba cheo de recortes de xornais. Tampouco parou a miralos, máis preocupada polas vaíñas dos bechos e polo po que polo que dicían os papeis. Pero, por máis indiferente que quixese ser, unha palabra quedoulle na cabeza despois de envorcar o contido do caixón na bolsa de plástico: Kursk.
Se o seu home non estivese morto, ela non ousaría cometer semellante sacrilexio e arrebatarlle todo o que gardaba naquela cómoda. Por un momento pensou que quizais aquela quincallada, aqueles papeis amarelados podían significar algo para el. Quizais fosen áncoras para as súas lembranzas, quizais fosen algún soño perdido ou algún pesadelo co que se enfrontaba cada vez que se pechaba no soto, aínda que nos últimos anos facía o imposible por permanecer fóra da casa, con calquera desculpa: reparar o valo, podar as árbores, regar a horta, facer correr ao can porque estaba engordando de máis… Que sabería María do que significaba aquela cómoda para el!
Escorrentou a dúbida coa afirmación de que todo o que alí había só eran cousas inútiles e sentiuse mellor. Pechou a bolsa de plástico e deixouna no xardín, á espera de botala á tardiña no colector do lixo. Era aínda medio día, e o sol de primavera acariñaba a floración das plantas que el sementara poucos días antes de que lle dese o infarto. Nun recanto do corral ficaban pousados os trebellos que el usaba para os labores da terra. Debaixo da maceira, argadaban a mesa e a cadeira que el instalara alí para ler e mesmo para xantar ou monear cando o tempo era agradable. María sentou na cadeira e mirou a casa. Non podía entender por que lle custaba tanto, dende meses antes do infarto, que el entrase. Era unha vivenda pequerrecha, dun só andar e, alí sentada, pareceulle que se ía derrubar, esmagada polo tellado y abafada polas hedras que a rodeaban. Lembrou, daquela, algo que lle dicía el cando polas noites non podía durmir: “É que non me chega o aire, María”.
Iso ela sabíao, que nunca tiña aire dabondo. Pasáballe dende que un día quedara atrapado no desaugadoiro da fábrica. Traballaba nunha fábrica de cerámica e o tubo de gres, co caolín, o barro e cos cascallos que arrastraba a auga de amasar a pasta, atorábase ás veces e tocáballe a el, por ser o encargado de mantemento, limpalo. Normalmente, desatorábao desfacendo os grumos cun pao e arrastrándoos cun angazo. Pero houbo unha vez en que tivo que gatear por dentro daquel espazo cilíndrico no que apenas cabía, e el era un home miúdo, cativo de corpo. Foi o peor día da súa vida. Metido no tubo acorou e houbo que romper o gres a marteladas ou morría. Cando o sacaron tremía coma unha corra.
Posuído por un ataque de pánico, comezou a ver tubos que o apreixaban por todos lados e bateu a puñadas contra os compañeiros que intentaban acougalo. Nunca máis puido entrar na fábrica e, dende entón, pediu traballar na carga dos camións que transportaban a cerámica ou na descarga dos que chegaban ateigados de caolín.
Iso ela sabíao. E entón aquela palabra, que lle quedou na cabeza despois de baleirar o caixón da cómoda, significou algo para ela. Ergueuse e foi renqueando –porque María xa pasaba dos sesenta anos— na procura da bolsa do lixo. Abriuna e botou fóra todos os papeis. Anicada no chan, cunha man termando do cadril dereito, soubo o que aquela palabra significaba: tratábase do K-141 Kurks, un submarino da Armada de Rusia que afundira no mar de Barents. Suspirou e arramplou cos papeis ata a mesa baixo a maceira. Leu ao chou calquera papel e decatouse de que o seu home recollera as noticias da traxedia dende o día 12 de agosto do ano 2000 ata o último cabodano dos soldados afogados: o 12 de outubro de 2009. Ela non recordaba esa desgraza coa precisión coa que parecía retela o seu home. Pero o que si lembrou foi que cando deron a noticia na televisión estaban sentados na sala. 118 mariñeiros atrapados nas profudidades do mar de Barents. Nun tubo no fondo do mar Barents. O peor dos pesadelos para o seu home. Daquela el ergueuse do sofá e comezou a bater contra o aire na procura de máis aire, mentres berraba que o sacasen dunha puta vez daquel tubo. Que non respiraba. Que o comera un bichoco enorme. Que afogaba porque un bichoco enorme lle esmagaba os pulmóns. Acoraba, morría. E entón caeu ao chan, coa boca escumando sobre as baldosas de gres.
Que sabería Maria do que viu o seu home xusto antes de erguerse aterrado do sillón! Ela pode imaxinalo agora, sentada na cadeira e remexendo nos anacos de xornais. Ela pode intuír agora, porque sabe do terror que o seu home pasou no desaugadoiro da fábrica, que o que viu el foron as bocas dos mariñeiros do Kursk buscando aire. Aínda que non os coñecese de nada, o seu home viu todas as caras, as 118 bocas, unha detrás da outra. El que non podía aturar o peso do teito sobre si mesmo e nunca durmía ás escuras porque era espertar a media noite e pensar que estaba soterrado nun ataúde de ferro debaixo de dous metros de terra, vía que o que tanto medo lle metía podía acontecer na realidade. E foi durante un tempo un dos mariñeiros rusos buscando aire na auga.
María dedicoulle toda a tarde ao barullo de recortes de xornal. Decidiu ordenalos por orde cronolóxica, porque seguramente así os tiña ordenados o seu home antes de que ela os guindase ao lixo anoxada polo po e os bechos. Cando os tivo ordenados volveu lelos e atopou toda a información que o seu home conseguira da prensa dende o primeiro día: informacións sobre o rescate, descricións do accidente e da agonía dos soldados, denuncias dos familiares contra a Armada e o goberno de Rusia, as impresións dos mergulladores cando atoparon os primeiros cadáveres, os cabodanos e as flores de 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 e 2009. María, apreixada polo terror do seu home, arfou angustiada debaixo da maceira. E mesmo lle doeu a maneira en que ciscara ao lixo, coma quen cisca unha morea de cascallos molestos, a intimidade do seu home.
Pero o peor para María —despois de ler ducias de informacións sobre o submarino e de acabar atopándolle sentido a certos obxectos rotos, e mesmo despois de recoñecer a xente que aparecía fotografada nos caixóns da cómoda— foi atopar unhas notas manuscritas nas marxes dun xornal. Eran apuntamentos do que parecía ía ser unha carta máis longa, e nos que o seu home insistía nun desexo: “Cando morra, non me enterres”, “María, quero que me incineres e me cisques pola horta”, “Non me deixes dentro dun nicho”… Era a letra del, insegura, case infantil, debuxada aínda cos trazos dos cadernos de caligrafía.
María ficou lívida como quen perde a vida.
Porque María enterrou o seu home, con toda a tristeza da separación e da soedade futura, no segundo nicho dun panteón vertical no cemiterio da parroquia, un lugar con garantía de sol todo o ano, onde ela pensaba que ía estar ben a gusto. María, conmocionada, mentres acariñaba inconsciente as chaves da cómoda que el levara sempre colgadas do pescozo, as chaves do seu terror, imaxinouno coa boca aberta apegada á tapa do cadaleito, coma un mariñeiro que procura osíxeno debaixo da auga. Dentro dun submarino ruso. No fondo do mar de Barents.
Texto e fotografías: Anxos Sumai.
Claustrofobia. Inédito, Santiago de COmpostela (2008)
Fotografía: Cemiterio de El Bolsón (Arxentina), 2009